Wat is de link tussen mensenrechten en klimaatverandering?
Hoe raakt klimaatverandering mensenrechten in de praktijk?
Mensenrechten en klimaatverandering zijn twee doorlopend actuele onderwerpen, maar hoe verhouden zij zich tot elkaar? In de praktijk krijgen mensen steeds vaker te maken met klimaatverandering als een zichtbaar fenomeen. In dit kader valt bijvoorbeeld te denken aan extreme weersomstandigheden zoals zwaardere stormen en langdurige hitte, dat in verschillende delen van de wereld zorgt voor bosbranden, overstromingen of juist aanhoudende droogte. Dergelijke natuurrampen als gevolg van klimaatverandering hebben op hun beurt negatieve effecten op de leefomstandigheden en de gezondheid van mensen, soms tot humanitaire rampen toe. Dat leidt ertoe dat mensen in die situaties bepaalde basisrechten praktisch gezien niet (meer) kunnen uitoefenen. Concreet kan daarbij worden gedacht aan:
Het recht op leven. Zo heeft bijvoorbeeld de extreme droogte al meer dan eens ervoor gezorgd dat de oogsten mislukten of dat mensen in bepaalde gebieden überhaupt geen voedsel meer kunnen verbouwen, met alle gevolgen van dien. In dit kader hebben een risico op ondervoeding of ziektes niet allen de gezondheid van mensen in gevaar gebracht, maar zelfs hun leven ontnomen.
Het recht op behoorlijke levensstandaard. In dit geval valt op zijn beurt bijvoorbeeld te denken aan overstromingen die al verschillende keren complete leefgebieden hebben weggevaagd, zodat de mensen die aldaar woonden überhaupt geen toegang meer hadden tot water, elektriciteit en sanitaire voorzieningen. Laat staan onderdak, zodat mensen simpelweg gedwongen waren om te vluchten.
Het recht op onderwijs en ontwikkeling. Maar ook onderwijs en daarmee ontwikkeling komt door het zichtbare fenomeen van klimaatverandering op vergelijkbare wijze in het geding. Bovendien werkt het voor de mensen die zich al in moeilijke omstandigheden bevonden, de armoede nog meer in de hand. Ook zij zullen zich op een gegeven moment gedwongen voelen om hun thuis te verlaten in de hoop dit recht elders wel te kunnen genieten.
Gelet op het voorgaande brengt klimaatverandering duidelijk een praktische beperking van de mensenrechten met zich mee. In die zin worden deze twee actuele onderwerpen ook steeds vaker aan elkaar gelinkt. Vanwege dergelijke ingrijpende gevolgen van klimaatverandering op mensenrechten organiseerde Amnesty International samen met onder meer Greenpeace en de Verenigde Naties in 2019 zelfs een wereldwijde bijeenkomst genaamd ‘People’s Summit on Climate, Rights and Human Survival’. Dit was de eerste bijeenkomst waarbij de mensen op zo’n grote schaal over de link tussen klimaatverandering en mensenrechten, althans de gevolgen daarvan hebben gesproken.
Wat zegt de wet over de link tussen mensenrechten en klimaatverandering?
In 1992 werd voorzichtig ook een juridische link tussen de mensenrechten en klimaat gelegd. In die zin plaatste de Verklaring van Rio de Janeiro inzake Milieu en Ontwikkeling de mensen, doch niet met zo veel woorden, de mensen “at the centre of concerns for sustainable development” en stelde dat mensen het recht hebben op een gezond en productief leven in harmonie met de natuur. Een duidelijke link liet echter tot 2015 op zich wachten. Pas in het wereldwijd bindend Klimaatakkoord van Parijs werd een rechtstreekse verwijzing naar mensenrechten vastgelegd. Meer specifiek bepaalt paragraaf 11 dat de partijen bij dit akkoord in het kader van klimaatverandering “hun respectieve verplichtingen betreffende mensenrechten, het recht op gezondheid, de rechten van inheemse volken, lokale gemeenschappen, migranten, kinderen, personen met een handicap en mensen in kwetsbare situaties, en het recht op ontwikkeling, alsmede de gendergelijkheid, de empowerment van vrouwen en de intergenerationele solidariteit dienen te eerbiedigen, te bevorderen en in aanmerking te nemen.” Deze afspraak geldt in beginsel overigens enkel voor staten. Zij zijn immers de partij bij dit akkoord. Bovendien zijn de mensenrechten in de eerste instantie ontwikkeld voor hun overheden die de mensenrechten moeten respecteren en bewaken.
Dat wil echter niet zeggen dat nationale ondernemingen dergelijke internationale mensenrechtennormen in het kader van klimaatverandering kunnen passeren. Voor hen bestaan immers evenwel internationale raamwerken waarin richtlijnen zijn opgenomen over hoe de ondernemingen in hun bedrijfsvoering met mensenrechten dienen om te gaan, die door de nationale rechters ook ter invulling van maatschappelijke zorgvuldigheid zullen worden gebruikt. De belangrijkste algemene kaders zijn te vinden de United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGP). Zo dienen de ondernemingen volgens de UNGP de mensenrechten eveneens te respecteren, in die zin dat waar zij mensenrechtenschendingen kunnen veroorzaken door daaraan kunnen bijdragen, bijvoorbeeld door het niet voeren van een daarop aangepaste klimaatbeleid, bedrijven die dienen te vermijden. Daartoe moeten de ondernemingen bijvoorbeeld een proces inrichten, ook wel bekend als human rights due diligence, om de mensenrechtenschendingen te identificeren, te voorkomen en te beperken. Hetzelfde geldt voor de procedures die in het geval van mensenrechtenschendingen remedies daartoe aandragen, zoals de wijze waarop het klimaatbeleid zal worden aangepast.
Bovendien wordt de juridische link tussen mensenrechten en klimaat tot op heden steeds verder versterkt. Een belangrijke stap in dit kader is gezet met de ‘Report of the Special Rapporteur on the issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment’, waarin wordt gepleit voor het erkennen van het recht op leven, gezondheid, voedsel, water, huisvesting, cultuur, ontwikkeling, eigendom en huis, en privéleven als een algemeen mensenrecht op een schoon milieu door de VN. De gedachte daarachter is dat een wettelijke vastlegging van dit recht niet alleen erkenning oplevert van het feit dat dit recht universeel moet worden beschermd, maar via strengere milieuwetten en -beleid, verbeterde uitvoering en handhaving, minder milieu-onrechtvaardigheid ook de maatregelen versterkt die veel staten al aan het ondernemen zijn, met alle voordelen van dien. Op dit moment ligt het rapport echter nog bij de Algemene Vergadering van de VN. Wilt u op de hoogte blijven van deze ontwikkeling? Houd dan onze blog in de gaten!
Welke invalshoek hanteert de jurisprudentie op het gebied van mensenrechten en klimaatverandering?
Ook in de rechtspraak komt de link tussen klimaatverandering en mensenrechten, weliswaar via een andere weg, doch duidelijk naar voren. Een van de bekende voorbeelden in dit kader is de Urgenda-zaak. Dit was de eerste zaak in Europa waarbij een NGO (St. Urgenda) en 886 burgers de overheid op de gevaarlijke gevolgen van klimaatverandering hebben aangesproken en gesteld dat de overheid een zorgplicht heeft en daarom actie dient te ondernemen om de burgers en hun mensenrechten te beschermen. Concreet betoogt Urgenda in haar dagvaarding samen met de burgers dat het huidige Nederlandse CO2-reductiebeleid in 2020 tot onvoldoende reductie zal leiden en derhalve een schending artikel 2 EVRM en artikel 8 EVRM oplevert. Volgens het hof bestond gelet op de in deze artikelen verankerde mensenrechten de positieve verplichting om het leven van burgers binnen zijn jurisdictie te beschermen en om het recht op woning en privéleven te beschermen. En nu aan de hand van wetenschappelijke rapporten en deskundigen steeds duidelijk wordt de mensenrechten van deze en toekomstige generaties steeds meer in het geding komen door klimaatverandering, is het aan de staat om over te gaan maatregelen zoals tot het stellen van een ambitieuzere CO2-reductiedoelstelling in dit geval. Dit oordeel van het Hof werd op 20 september 2019 door de Hoge Raad in staat gelaten.
Met dit oordeel van het Hof is wereldwijd de eerste stap gezet naar de link waarbij klimaatverandering evenwel leidt tot een juridische schending van de mensenrechten. Laat de overheid na om daadkrachtig klimaatbeleid te voeren, dan zou het zo maar eens kunnen dat het tot schending van de mensenrechten van haar burgers leidt net als tot maatregelen waarmee het klimaatbeleid in overeenstemming met die mensenrechten moet worden gebracht. Wellicht staat binnenkort ook ondernemingen een vergelijkbaar oordeel te wachten. Zo hebben de Nederlandse burgers onlangs bijvoorbeeld ook een vergelijkbare zaak tegen Shell aangespannen waarbij van deze onderneming wordt geëist haar bedrijfsplannen in lijn met het Klimaatakkoord van Parijs te brengen dan wel haar bedrijfsplannen aan te passen. De activiteiten van Shell zouden volgens de eisers immers niet alleen klimaatschade, maar ook gevaar voor de maatschappij en wederom de mensenrechten opleveren. Wat de rechter in deze zaak ten aanzien van de link tussen mensenrechten en klimaatverandering vindt, houden wij voor u graag in de gaten.
Heeft u nog andere vragen naar aanleiding van deze blog? Neem dan contact op met Law & More. Onze advocaten zijn deskundig op het gebied van mensenrechten en klimaatrecht en helpen u graag verder!
